VaTaN 11.11.2015 11:21
TÜRKİYE’NİN ENDEMİK ÇİÇEKLERİ
Endemik bitkiler, bulundukları habitatın ekolojik özellikleri nedeniyle sadece o ülkede ya da bölgede yetişen, dünyanın başka bölgesinde yetişme olasılığı olmayan bitkilerdir. Canlılar doğal engellerle karşılaştıklarında yayılışları kesintiye uğrar, topluluklar parçalanıp farklılaşır. Türlerin gen yapıları değişir ve yeni türler ortaya çıkar. Bir alandaki endemizm oranı o alanın jeolojik olarak eskiliğine,izolasyon derecesi ve süresine,topografik özelliklerine bağlı olarak değişir.
Ülkemizde doğal yaşam son yüzyılda değişik tehditlerin etkisi altında kalmıştır. Yine de öylesine zengin bir doğal yaşamımız var ki, hangi köşesine baksam hayranlığım giderek artıyor. Kuşlar, böcekler, örümcekler derken son zamanlarda bitkiler ilgi alanıma girmeye başladı. Ülkemiz sayıları yaklaşık 10.000 olan bitki türleriyle bu konuda da tam bir cennet. Hele bunlardan 3000’den fazlasının endemik olduğunu düşünürsek…
Bitkiler âleminde yaklaşık 350.000 tür vardır. Ülkemiz, sahip olduğu bitkisel çeşitlilik açısından çok önemli bir hazinedir. Bütün Avrupa’daki toplam bitki türü 12.000 iken, ülkemizde yaklaşık 10.000 tür yer alır (İtalya 5600, İspanya 5000, Yunanistan 5000, Fransa 4500, Almanya 2500, İngiltere 2000). Son yıllarda eklenenlerle alt tür ve varyeteler de eklendiğinde ülkemizde 12.000 civarında taksonbulunmaktadır. Türkiye’deki bu çeşitliliğin nedeni bitkilerin yetişme ortamlarının çeşitliliğinden kaynaklanır. İklim ve toprak özelliklerindeki değişiklikler bitkilerin türce çeşitlenmesine neden olmaktadır
Ülkemizde çok sayıda bitki içinendemizm geçerlidir. Hele bazıları vardır ki, sadece bir bölgede yetişirler (nokta endemikleri). Toros dağlarının batı ve orta kesimleri, İç Anadolu ile Doğu Anadolu arasındaki geçiş alanları endemizmaçısından en zengin yerlerdir.Bolkar dağları 305, Erciyes dağı 190, Amanos dağları 250, Kaz dağları 70 endemik taksonbarındırır.
Cins düzeyinde endemik olan bitkilerin bulunması çeşitlilik açısından önemli bir göstergedir. Türkiye’de cins düzeyinde endemik olan 15 bitki grubu bulunmaktadır.
Avrupa’daki endemik bitki sayısı 2500 iken, ülkemizdeki endemik bitki sayısı 3500’ dür (İtalya 700, İspanya 500, Japonya 2000, ABD 4000 – Antalya 578, Konya 478, İçel 366).
Sadece Antalya’da bile İspanya’dan fazla, tüm Avrupa’nın beşte biri endemik bitki var. Endemik bitki fotoğrafı için Antalya’yı ziyaret etmek kaçınılmaz görünüyor J
Dile kolay, ülkemizde gördüğünüz üç bitkiden biri endemik (endemizm oranı %34.4). Ve ne yazık ki, üzerlerindeki baskı giderek artıyor. Yok olma tehlikesiyle burun buruna olan pek çok harika bitkimiz var. Türkiye’de tehdit altındaki bitkilerden, yaklaşık 1500 tür, yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Pek çoğunun zaten çok dar olan yayılış alanları koruma statüsüne sahip değildir. Hele bunların bazıları öyle dar yayılışlıdır ki, küçücük bir ya da birkaç alanda bulunan bitkilerimiz bulunmaktadır. Düşünsenize, o minicik alan yok edilirse, o güzel çiçeğin de dünyadaki varlığı sonsuza dek ortadan kalkacak.
Korumak için sevmek, sevmek için tanımak gerekir…
Hiçbir şey bilmeyen, hiçbir şeyi sevemez.
Hiçbir şey yapamayan, hiçbir şey anlamaz…
Hiçbir şey anlamayan, değersizdir...
Oysa anlayan kişi aynı zamanda sever, farkına varır ve görür...
Bir şeyin aslında ne kadar bilgi varsa o kadar sevgi vardır...
Tüm yemişlerin böğürtlenlerle aynı zamanda olgunlaştığını düşleyen kişi üzümlere ilişkin hiçbir şey bilmiyordur demektir.
Paracelsus (1493-1541)
Campanula ekimiana – Kızılcahamam çançiçeği – Kızılcahamam çıngırakotu (Campanulaceae –Çançiçegiller)
Çançiçeğigiller, dünyada 90 cins ve 2500 türle temsil edilir. Türkiye’de bu aileden 6 cins ve 147 tür vardır. Çançiçeği (Campanula), bu ailenin en büyük cinsidir. Türkiye’de 112 türü vardır, bunların 60’ı endemiktir (endemizm oranı %53.6).
Kızılcahamam çançiçeği, çok yıllık bir bitkidir. Temmuz ayında çiçek açar. Kızılcahamam -Işıkdağ arasındaki volkanik kaya çatlaklarında yetişen bir noktaendemiğidir. Toplam iki kilometrekareden daha dar bir alanda, 250-300 bireyle temsil edilmektedir. Bitkinin doğal olarak yetiştiği alanlar, günümüzde koruma alanı niteliğinde değildir. Tohumları gen bankasına aktarılan tür, NGBB de yetiştirilerek koruma altına alınmıştır. İlk kez 1983 yılında Prof. Dr. Adil Günertarafından keşfedilmiş, 1985 yılında bilim dünyasına tanıtılarakProf.Dr. Tuna Ekim şerefine adı verilmiştir.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: EN – Endangered – Tehlikede
Campanula betonicifolia
(Campanulaceae – Çançiçegiller)
İki yıllık bir bitkidir. 600-1800 metre yükseklikteki gölgeli yerlerde yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Bursa, İzmir ve Muğla’da bulunur.
Campanula lyrata – Lir Biçimli Çançiçeği
(Campanulaceae – Çançiçegiller)
İki yıllık ya da çok yıllık bir bitkidir. Taşlı yerler, uçurumlar, nehir kıyılarında yetişir. Nisan-temmuz aylarında çiçek açar. 35. derece doğu boylamının batısında bulunur.
Campanula teucrioides
(Campanulaceae – Çançiçegiller)
Çok yıllık bir bitkidir. Tabakalı kayalar ve çalılıklarda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Centaurea tchihatcheffii – Yanardöner – Sevgi çiçeği
(Asteraceae – Papatyagiller)
Tek yıllık bir bitkidir. 900-1000 metre yükseklikte, bozkır ve tarlalarda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Ankara veAfyonkarahisar’da bulunur.
Türkiye’de 100’den fazla endemikle temsil edilen peygamber çiçeklerinden biri olan yanardönerin yayışış alanı sadece Ankara-Mogan gölü çevresindeki çok sınırlı bir alandır.
İlk defa Rus doğa bilimcisi P. A.Tchihatcheff tarafından 1848 yılında keşfedilmiş; 1854 yılında, türü bulanın adına izafeten “Centaurea tchihatcheffii” adıyla yayınlanarak tanıtılmıştır. Ankara’da Gölbaşı, Mogan Gölü çevresi ve Gölbek’te, özellikle ekin tarlalarında yetişir. Son yıllarda Kulu çevresinde birpopulasyonu daha bulunmuştur.Tekyıllık, bozkır bitkisi olan yanardöner, parlak kırmızı renkli çiçekleriyle dikkat çeker. Tarlalarda yetiştiği için yapılan arsız ot mücadeleleri sırasındapopulasyonu ciddi zarar görmektedir. BERN Sözleşmesi’nde yer alan bitkiler arasında yer alan gösterişli çiçeklere sanhip bu bitki, süs bitkisi olarak sokak satıcıları tarafından satılmaktadır.
Astragalus beypazaricus – Beypazarı geveni
(Fabaceae – Baklagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 600 metreyükseklikte, bozkırda yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Ankara’da bulunur.
Adını Ankara’nın Beypazarı ilçesinden alır. Dünyada sadece Beypazarı’nda yetişir. 1998 yılında Türk ve Alman araştırmacılar tarafından keşfedilmiştir. Ülkemizdeki 425 geven türünden biridir.Populasyon çok zayıftır veBeypazarındaki alanda yaklaşık 100 bireyle temsil edilmektedir.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: CR - Critically endangered – Çok tehlikede
Astragalus tmoleus var tmoleus
(Fabaceae – Baklagiller)
Çok yıllık çalı formunda bir bitkidir. 800-2000 metreyükseklikte, çağıllıklarda yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Antalya, Burdur, İzmir, Manisa’da bulunur.
Thermopsis tursica - Piyan, Eber Sarısı
(Fabaceae – Baklagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 950-1050 metre yükseklikte, bataklık göl yanında yetişir. Mayıs ayında çiçek açar. Konya’da bulunur.
İlk kez 1982 yılının mayıs ayında Akşehir Gölü, Yasıyan’da(Güzelçayır) keşfedilmiş, daha sonra, Eber Gölü kıyılarında da saptanmış ve son zamanlarda “Eber sarısı” adıyla anılmaya başlanmıştır. Türkiye’den tür adını almıştır.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: CR - Critically endangered – Çok tehlikede
Crocus asumaniae – Asuman çiğdemi
(Iridaceae – İrisgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 900-1250 metre yükseklikte, dağınıkquercus ormanlarında yetişir. Ekim-aralık aylarında çiçek açar. Antalya da bulunur. Bu güzel çiğdem türü, adını Türk botanikçi Prof. Dr. Asuman Baytop’tanalmaktadır.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: EN - Endangered – Tehlikede
Crocus cancellatus ssp cancellatus - Dantelli çiğdem
(Iridaceae – İrisgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 50-2400 metre yükseklikte, kayalı yamaçlar, dağınık korular, makilerde yetişir. Eylül-aralık aylarında çiçek açar. Adana, Hatay, İçel, Konya’da bulunur.
Crocus fleischeri – Taşlık çiğdemi
(Iridaceae – İrisgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 750-1300 metre yükseklikte, kayalı tepe kenarları, quercus-pinus makiliklerinde yetişir. Ocak-mart aylarında çiçek açar. Güney ve Batı Anadolu’da bulunur.
Iris sprengeri
(Iridaceae – İrisgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1000-1980 metre yükseklikte, kayalı bozkırlar ve yamaçlarda yetişir. Nisan-mayıs aylarında çiçek açar. Konya, Niğde, Aksaray’da bulunur.
Iris taochia
(Iridaceae – İrisgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1600-2000 metre yükseklikte, açıklıklar, kalkersiz kayalı yamaçlarda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Erzurum’da bulunur.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: VU - Vulnerable – Zarar görebilir
Cyclamen trochopteranthum - Siklamen
(Primulaceae – Çuhaçiçeğigiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 350-1100 metre yükseklikte, taşlı toprakçağıllığı altında, pinus brutiaormanı, kireçtaşı ya da serpantinde yetişir. Şubat-nisan aylarında çiçek açar. Denizli ve Muğla’da bulunur.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: LR - Lower risk – Az tehdit altında
Yumrulu bir bitki olan ve kültür bitkisi olarak da üretilen siklamenler, batıda Balearadalarından doğuda İran’a, kuzeyde Alp dağları ve Karpatdağlarından güneyde Cezayir ve Tunus’a kadar yayılım gösteren siklamenler, dünyada 21 türle temsil edilir. Bunlardan 10 tür Türkiye’de bulunur ve bu 10 türün 6 tanesi endemiktir. Bu nedenle Türkiye, siklamenlerin gen merkezlerinden biri kabul edilir.
Verbascum lydium ssp lydium
(Scrophulariaceae – Sıracaotugiller)
İki yıllık bir bitkidir. 0-1400 metreyükseklikte, otlaklar, yol kenarları,pinus ormanı ve makiliklerde yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Bursa, İzmir, Manisa ve Muğla’da bulunur.
Verbascum cinsindeendemizm oranı %85’tir. Anadolu, bu bitki cinsi için gen havuzudur. (ülkemizde görülen 253verbascum taksonundan 215’inin sadece bizim ülkemizde olduğunu unutmayın !).
Verbascum phrygium
(Scrophulariaceae – Sıracaotugiller)
İki yıllık bir bitkidir. 1400-1800 metre yükseklikte, nehir kenarları, dağlık yamaçlar ve otlaklarda yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar. İzmir ve Konya’da bulunur.
Achillea ketenoglui – Ankara civanperçemi
(Asteraceae – Papatyagiller)
İki yıllık bir bitkidir. 1400-1800 metre yükseklikte, nehir kenarları, dağlık yamaçlar ve otlaklarda yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar. İzmir ve Konya’da bulunur.
Civanperçemi, “Achillea” türlerinin genel adıdır. Mitolojiye göre, bitkiyi ilk kez Akhilleus kullandığı için bu adla anılmıştır. Akhilleus’un, Troya savaşında askerlerin burun kanamasını durdurmak için bitkiden yararlandığı belirtilir.
Ankara civanperçemi (Achilleaketenoglui H.Duman), ülkemizde yetişen 43 civanperçeminden biridir. Türkiye civanperçemlerinin 24'ü (%56) endemiktir. “CR” kategorisinde ve tek nokta endemiği olan “Achilleaketenoglui H. Duman”, 2000 yılında keşfedilerek AÜ. Fen Fakültesi öğretim üyesi,Fitososyolog Prof. Dr. OsmanKetenoğlu onuruna adlandırılmıştır. Polatlı ve Beypazarı civarındaki jipsli tepelerde yayılış gösteren dar yayılışlı bu endemik bitki, yol yapım, genişletme, tarla açma ve aşırı otlatma tehdidi altındadır.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: CR - Critically endangered – Çok tehlikede
Aethionema turcicum – Türk kayagülü
(Brassicacea – Turpgiller)
Aethionema cinsi Türkiye’de 41 türle temsil edilir. Bunlardan 19’u endemiktir (endemizm oranı %46). 40 cm ye dek boylanabilen A.tursicum’un çiçekleri koyu pembeden leylak rengine kadar değişir. Cüce çalı formunda, çok yıllık bir bitkidir. Bozkırda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir. Ankara’ya özgüdür (Ayaş ve Polatlı çevresi). Ağaçlandırma, aşırı otlatma, tarla açma ve yol genişletme çalışmaları başlıca tehdit oluşturan faktörlerdir.
Çok yıllık cüce çalı formunda bir bitkidir. 840-1200 metreyükseklikte, bozkırda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Ankara’da bulunur.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: CR - Critically endangered – Çok tehlikede
Fritillaria carica – Karya ters lalesi, Ağlayan gelin
(Lilaceae – Zambakgiller)
F.carica, ülkemizde ikisi de endemik olan iki alt türle temsil edilir. Çok yıllık bir bitkidir. 200-1500 metre yükseklikte, Pinusbrutia ve Pinus nigra ormanı, kayalı yerler, kalkerli bölgelerde yetişir. Mart-mayıs ayları arasında çiçeklenir. İzmir, Muğla ve Antalya’da bulunur.
Geceleri biriken su, gündüzleri yapraklarından aşağı süzülür ve bu görünümüyle “Ağlayan Gelin” adıyla da bilinir.
Asyneuma limonifolium ssp pestalozzae
(Campanulaceae – Çançiçegiller)
A.limonifolium, ülkemizde ikisi de endemik olan iki alt türle temsil edilir. Çok yıllık bir bitkidir. 400-2400 metre yükseklikte, bozkır, kayalık yamaçlar ve çayırlarda bulunur. yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Güney, batı ve orta Anadolu’da bulunur.
Sedum lydium
(Crassulaceae – Damkoruğugiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1200 metre yükseklikte, dağların yaş, yosunlu bölümlerinde bulunur. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Batı, Güneybatı ve Orta Anadolu’da yayılım gösterir.
Heracleum platytaenium – Tavşancıl otu, Baldırgan,Kamşam, Öğrek otu
(Apiaceae-Maydanozgiller)
Yaşamı boyunca bir kez meyve veren (monokarpik) bir bitkidir. Karışık ormanlar, kayalık yamaçlar, dere kenarları, kıyılarında bulunan bir bitkidir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Kuzey, Batı ve Orta Anadolu’da dağılım gösterir. 2 metreye kadar boylanabilir.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: lc -Least concern – En az endişe verici
Anthemis dipsacea
(Asteraceae – Papatyagiller)
Tek yıllık bir bitkidir. Ka800-1500 metre yükseklikte, dağ otlakları ve bodur çalılıklar arasında yetişir. Haziran -temmuz aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: CR - Critically endangered – Çok tehlikede
Taraxacum farinosum
(Asteraceae – Papatyagiller)
Çok yıllık, otsu bir bitkidir. 800-1200 metre yükseklikte, tuzlu bataklık ve tuzlu bozkırlarda yetişir. Orta Anadolu’da dağılım gösterir. Haziran, eylül ayları arasında çiçek açar.
Onosma bracteosum – Emzikotu, Yalancı havaciva
(Boraginaceae – Hodangiller)
Çok yıllık, otsu bir bitkidir. 300-1200 metre yükseklikte, nadas tarlaları, dağlardaki bozkırlar, kireçtaşı kayalıklar ve bozkırda yetişir. Kuzey Türkiye ve karasal Anadolu’da dağılım gösterir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar.
Jasione supina ssp tmolea
(Campanulaceae – Çançiçegiller)
Çok yıllık, otsu bir bitkidir. 2000-2100 metreyükseklikte, kayalık yamaçlar, hareketli kayalıklarda yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Dianthus anatolicus – Anadolu karanfili
(Caryophllaceae – Karanfilgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 500-2200 metre yükseklikte, kayalık yerler, taşlık çayırlar, çalılık ve makiliklerde yetişir. Haziran-temmuz arasında çiçek açar. Batı ve Orta Anadolu’da dağılım gösterir.
Minuartia anatolica var anatolica
(Caryophllaceae – Karanfilgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 900-2000 metre yükseklikte, dağlardaki kayalarda yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Batı Anadolu ve Akdeniz bölgesinde bulunur.
Minuartia saxifraga ssp tmolea
(Caryophllaceae – Karanfilgiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1900-2150 metre yükseklikteki taşlı yerlerde yetişir. Haziran-ağustos aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Euphorbia anacampseros var tmolea
(Euphorbiaceae – Sütleğengiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1200 metrenin üzerindeki kayalık yamaçlar ve friganada yetişir. Haziran ayında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Lathyrus undulatus – İstanbul Nazendesi
(Fabaceae – Baklagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 0-900 metreyükseklikte, yaprak döken ormanlar ve yol kenarlarında yetişir. Nisan-haziran arasında çiçek açar. Kuzeybatı Anadolu’da bulunur. İstanbul’un Asya yakasındaki fundalıklarda zenginpopulasyonları bulunur.
Paronychia anatolica ssp balansae
(Illecebraceae)
Çok yıllık, otsu bir bitkidir. Kayalık kireçtaşı yamaçlarda yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Dorystoechas hastata – Çalba çayı, Dağçayı
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık, çalı formunda bir bitkidir. 650-2000 metreyükseklikte, kserofitik karakterli maki elemanların arasında, Akdeniz tipi iklime sahip alanlarda, kalker anakayaüzerinde, Kum, balçıklı kum toprak tipinin hakim oldugualanlarda yayılıs gösterir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Sadece Antalya’da bulunur.
Marrubium rotundifolium
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 700-2000 metre yükseklikte, kalkerli bayırlarda yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Batı Anadolu’da (Denizli, İzmir, Manisa) bulunur.
Salvia cryptantha – Kara ot, Anadolu halısı
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Salvia’lar (adaçayları), genelolarka çay olarak tüketilen, ekonomik ve tıbbi değeri olan bitkilerdir. Dünyada 700-900, ülkemizde 92 türü vardır ve bunların yarısı endemiktir.
S.cryptantha, çok yıllık bir bitkidir.700-2500 metre yükseklikte, kayalık kireçtaşı yamaçlar, kuru bozkır, nadas tarlaları, yol kenarlarında yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Karasal Anadolu’da bulunur.
Salvia divaricata
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1500-1800 metre yükseklikte, dağ yamaçlarında yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Artvin ve Erzincan’da bulunur.
Salvia halophila – Tuzcul adaçayı
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 950-1000 metre yükseklikte, uzlu bozkırlarda yetişir. Ağustos, ekim aylarında çiçek açar. Konya ve Niğde’de bulunur.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: VU – Vulnerable – Zarar görebilir
Salvia hypargeia
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 800-2000 metre yükseklikte, kireçtaşı yamaçlar ve kıyılar, Pinus brutiave nadas tarlalarında yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Orta, güney ve batı Anadolu’da bulunur.
Salvia wiedemannii
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık odunsu ot formunda bir bitkidir. 500-1400 metreyükseklikte, kireçtaşı yamaçlarPinus nigra içeren artemisyabozkırları, yol kenarları ve yakın tarlalarda yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Orta Anadolu (Ankara, Eskişehir, Konya, Kütahya)’da bulunur.
Sideritis akmanii
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık bir bitkidir. 1520-1550 metre yükseklikte, bozkırda yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar.Afyonkarahisar ve İzmir’de bulunur. Tip örneği Kumalar Dağı’ndan bilinmekte olup, ikinci kayıt olarak Alaşehir Bozdağ’dantoplanmıştır. Populasyonu aşırı otlatma ve bitkisel çay toplama nedeniyle tehdit altındadır.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: EN – Endangered – Tehlikede
Sideritis tmolea – Balbaşı, Sivri çayı
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 1900 metre yükseklikteki kayalık yamaçlarda yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’de bulunur.
Sideritis trojana - Kazdağı çayı
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 1500-1770 metreyükseklikteki kayalık dağ yamaçlarında yetişir. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar. Balıkesir ve Çanakkale’de bulunur.
Stachys cretica ssp smyrnaea
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. Pinusbrutia ormanlarında kireçtaşı tepe kenarlarında yetişir. Nisan-ağustos aylarında çiçek açar. Kuzeybatı, batı ve Güney Anadolu’da bulunur. Alttür adını İzmir’den almaktadır.
Stachys tmolea
(Lamiaceae – Ballıbabagiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 200-1900 metre yükseklikte, kireçtaşı geçitler ve hareketli kayalıklar, aşınmış taşlı kıyılarda yetişir. Mayıs-ağustos aylarında çiçek açar. Batı, kuzeybatı ve bitişiği Orta Anadolu’da bulunur.
Bellevalia rixii - Mor sümbül
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. Kalkerli ve şistli çağıllıklarda yetişir. Mayıs ayında çiçek açar. Sadece Van’da, 2800-3000 m yükseklikte bulunur. İlk defa 1972’de ÇuhGeçidi’nde Rix tarafından keşfedilmiştir.
Chionodoxa luciliae
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. Dağ kenarlarında yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Sadece Manisa’da,1600-2000 m yükseklikte bulunur.
Chionodoxa sardensis
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 0-550 metre yükseklikte,pinus korulukları, kuzeye bakan yaş dağ yamaşlarındayetişir. Mart-nisan aylarında çiçek açar. Sadece İzmir’ de bulunur.
Hyacinthella glabrescens
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 600-1300 metre yükseklikte,pinusların altındaki kuru yamaçlar, kalkerli çağıllık, kil ve eriyen karlarda yetişir. Mart-nisan aylarında çiçek açar. Adana, İçel ve Niğde’de bulunur.
Muscari azureum - Keşişbaşı
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 1500–2600 metre yüksekliklerdeki kayalı yamaçlar, subalpin otlar,alpin göllerin yanında yetişir. Mart-nisan aylarında çiçek açar. Adana, Amasya, Erzincan, İçel ve Niğde’de bulunur.
Muscari muscarimi – Misksümbülü, Müşkülüm, Misk soğanı, Dağ misgisi, Dedegülü
(Lilaceae – Zambakgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 800-1920 metre yüksekliklerdekiçağıllıklar, stepler ve yamaçlarda yetişir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Antalya ve Denizli’de bulunur. Hoş kokusu nedeniyle toplanıp süs bitkisi olarak kullanılır.
Papaver apokrinomenon
(Papaveraceae – Gelincikgiller)
Çok yıllık otsu bir bitkidir. 1100-2250 metre yüksekliklerdeki kayalık, taşlı, çakıllı kuru yamaçlarda yetişir. Haziran-eylül aylarında çiçek açar. Türkiye yayılışlı olup, 34 Derece Doğu'nun Batısı, Trakya, Kuzeybatı, Batı, Güney ve OrtaBatı Anadolu'da görülür.
IUCN-Kırmızı Liste kategorisi: Az tehdit altında (LR-Lower Risk)
Acantholimon acerosum var brachystachyum
(Plumbaginaceae – Dişotugiller)
Çok yıllık çalı formunda bir bitkidir. 20-2000 metreyükseklikteki volkanik yamaç kayalıkları, kalkerli ve kumlu topraklar, bozkırda yetişir. Haziran-ağustos aylarında çiçek açar. Batı ve Orta Anadolu’da bulunur.
Asperula lilaciflora ssp phyrigia
(Rubiaceae – Kökboyasıgiller)
Çok yıllık yarı çalı formunda bir bitkidir. 300-1400 metreyükseklikteki tepe bozkırları,quercus ve pinus ormanlarında yetişir. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Batı ve Orta Anadolu’da bulunur.
Buradaki türlerde gördüğümüz gibi pek çok bitkinin Türkçe adı yok ya da birden fazla türü kapsayan adlarla adlandırılmaktadır. Kimi zaman da değişik yörelerde değişik adlar alırlar. Bu sıkıntıyı bilimsel adlarını kullanarak aşıyoruz. En azından ulusal bir komite tüm bitkilerimize ortak kullanacağımız adlar verene dek. Yöresel adları çok sevdiğimi, yaşamaları gerektiğine inandığımı belirtmeden geçmeyeyim elbette.
Bir dip not olarak da, bilimsel adlandırmanın nereden geldiğini anımsayalım: Taksonominin kurucusu, İsveçli CarolousLinnaeus (1707-1778)’dir. 1753’te derlediği “Species plantarum” adlı kitabıyla bitkilerin cins ve türlerinin tanımlanmasına ilişkin temel ilkeleri ortaya koymuştur. Bu kitapta 6000’e yakın bitli türüne ikili adlandırma sistemini uygulamıştır. İlk adın bitkinin cinsini, ikinci adın ise türünü belirlediği bu adlandırma sistemi kullanıma da büyük kolaylık sağlamıştır.
Sonsöz
Nadir ve dar yayılış gösteren endemik bitkilerimiz başta olmak üzere pek çok bitki türümüz tehdit altında. Bu tehdidin adı: insan. Çeşitli insan faaliyetlerinin önüne geçip koruma altına alamazsak bu tehdit sürekli katlanarak büyüyor, endemikbirtkilerimiz yok oluyor.
Bu insan faaliyetlerinden en önemlilerini sıralamakta yarar var :
-Sanayileşme çalışmaları
-Barajlar
-Yoğun otlatma
-Tarla açma, yol genişletme çalışmaları
-Doğadan bilinçsiz ve aşırı toplamalar
-Ağaçlandırma
-Yapılaşma
-Yastık şekilli geven (Astragalus), çoban yastığı (Acantholimon) gibi step türlerinin yakacak olarak kullanılması
Objektifime takılan endemik çiçeklerimizden bir seçkiyle, bu konuda farkındalığın artmasına minicik bir katkım olmasını diliyorum…
Doğaya karşı olan hiç bir şey uzun zaman yaşayamaz.
Charles Darwin (1809-1882)
Kaynakça
1-Avcı M. Çeşitlilik ve endemizmaçısından Türkiye’nin bitki örtüsü. İÜ Coğrafya Derg, 2005; 13: 27-55.
2-Aytaç Z. Türkiye’nin tehdit altındaki bitkileri: Beypazarı geveni. Bağbahçe 26, Kasım-Aralık 2009, s.14
3-Çapacı, K. www.kazimcapaci.com/cicek.htm
4-Ekim T. Nadir çiçekler. NationalGeographic Türkiye Ed, mart 2010; s. 34
5-Ekim, Tuna., Endemik Miras. Yeşil Atlas, Sayı:1, Kasım-1998.
6-Gözcelioğlu B. Endemik salvialar. Bilim ve Teknik Dergisi, 2011; 44: 518 : 90.
7-Nazlıcan AN. Türkiye Bitkiler. www.agaclar.net
8-Türkiye Bitkileri Veri Servisi – TUBIVES : http://turkherb.ibu.edu.tr
9-Vural M, Aslan S. Türkiye’nin tehdit altındaki bitkileri: Ankara civanperçemi.Bağbahçe 27, Ocak-Şubat 2010, s.12
10-Vural M, Aslan S. Türkiye’nin tehdit altındaki bitkileri: Kızılcahamam çançiçeği. Bağbahçe 30, Temmuz-Ağustos 2010, s.22
11-Vural M. Türkiye’nin tehdit altındaki bitkileri: Piyan. Bağbahçe 25, Eylül-Ekim 2009, s.14.
12-Vural M. Türkiye’nin tehdit altındaki bitkileri: Yanardöner. Bağbahçe 24, Temmuz-Ağustos 2009, s.10
IUCN-Kırmızı Liste kategorileri
CR Critically endangered Çok tehlikede
EN Endangered Tehlikede
VU Vulnerable Zarar görebilir
LR Lower Risk Az tehdit altında
(cd) Conservation dependentKoruma önlemi gerektiren
(nt) Near thretened Tehdit altına girebilir
(lc) Least cocern En az endişe verici
Şifalı bitkiler